Kurdish
English
Arabic
وتاری دكتۆر عه‌بدول له‌تیف جه‌مال ره‌شید راوێژكاری پێشكه‌وتوی سه‌رۆك كۆمار و وه‌زیری پێشوتری سه‌رچاوه‌كانی ئاو له كۆنگره‌ی به‌یروت ده‌رباره‌ی ئابوریی عێراق به دروشمی( گفتوگۆیه‌كی ستراتیژیی ئابوریی گشتیی :بودجه‌ی ده‌وڵه‌ت – باری ئابوریی نه‌وت-كه‌رتی بانكیی –ئاسه‌واری كۆمه‌ڵایه‌تیی ئابوریی)
لوبنان –به‌یروت /رۆژانی 30 - 31 ی ئازاری 2015
خوشكان و برایانی ئاماده بو. .
ئه‌م كاته‌تان شاد رێگه‌م بده‌ن ده‌ستخۆشیی له براو هاوڕێ دكتۆر فالح عه‌بدول جه‌بار و به‌ڕێزانی به‌شدار بوی ئه‌م كۆنگره‌یه و به‌شداربوانی كاره‌كانی بكه‌م یه‌كه‌م له‌به‌ر گرنگیی ئه‌م جۆره چالاكییانه به‌های پرۆسه‌كه ،دوه‌میان بۆ ئه‌و هه‌وڵانه‌ی خراونه‌ته كار له بواری ئاماده‌سازیی جدیی و ره‌سه‌ن كه ئامانجه‌كه‌ی دیاریكردن و دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ره‌كانه.
له راستیدا رێكخستنی ئه‌م چالاكییانه له‌م هه‌لومه‌رجه‌ی كه عێراق روبه‌ڕوی كێشه‌ی دارایی و ئابوریی ترسناك بوه‌ته‌وه ،بۆیه ئه‌ركی پسپۆڕ و رۆشنفكر و توێژه‌ره‌وه‌كان گه‌وره و سه‌ره‌كیی ده‌بن له ده‌ستنیشانكردنی هۆكاری قه‌یرانه‌كان و خستنه روی پێشنیازه‌كانیان بۆ به‌رده‌م كاربه‌ده‌ستان و دامه‌زراوه په‌یوه‌ندیداره‌كانی ده‌وڵه‌ت.
له هه‌مان كاتدا لێپرسراوێتیی كاربه‌ده‌ستان قورستر ده‌بێت و ده‌بێت گوێ له كه‌سایه‌تییه‌كان دامه‌زراوه فیكرییه ئازاده‌كان بگرێت و سود له شاره‌زایی و پسپۆڕیی یه‌كانیان وه‌ربگرێت و ره‌خنه‌كانیان په‌سه‌ند بكات چه‌نده توندیش بن ئه‌وه‌ش له پێناوی هه‌ڵسه‌نگاندنی رێچكه‌كاكان و راستكردنه‌وه‌ی سیاسه‌ته‌كان و هه‌مواركردنه‌وه‌ی پلانه‌كان له كاتێكدا ئه‌گه‌ر سیاسیه‌ت و پلان دارَێژرابێت ،چونكه به‌داخه‌وه زۆربه‌ی دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت نه‌ك هه‌ر له كه‌رتی دارایی و ئابوریی به‌ڵكو له بواره جیاجیاكاندا به ده‌ست كێشه‌ی دابڕانه‌وه ده‌ناڵێنن له‌گه‌ڵ سه‌نته‌ره‌كانی توێژینه‌وه و رێكخراو و دامه‌یزراوه مه‌ده‌نییه‌كانی نزیك له كاره‌كانی خۆیان و كاری وه‌زاره‌ت و كه‌رتی په‌یوه‌ندیدار و سود له پسپۆریی و هه‌وڵه‌كانیان وه‌رناگرن چه‌نده پێویستیشیان پێ بێت.
به راستیی هۆكاری سه‌ره‌كیی ئه‌وه‌ی كه له ئه‌نجامی قه‌یرانی كه‌مبونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت روبه‌ڕوی ده‌بینه‌وه و ئاسه‌واری جێ هیشتوه له‌سه‌ر باری دارایی و ئابوریی ( كه دیاره ئاسه‌وار جێ دێڵێتله‌سه‌ر بواره‌كانی تریش ) ،نه‌بونی پلانه له‌روانینێكی عه‌مه‌لیی و پسپۆرییه‌وه به‌ڵكو هه‌ر پشت ده‌به‌سترێت به سیاسه‌تی جێبه‌جێكردنی سه‌رپێی و كار به‌ڕێكردنی بێ به‌رنامه بێ ئه‌وه‌ی هه‌ست بكرێت بچوكترین لێپرسراوێتیی و هیچ نرخێك دابنرێت بۆ بیركردنه‌وه زانستییه‌كان كه لێكدانه‌وه‌ه‌یكی دینامیكییه بۆ پلانی هاوچه‌رخ له بنیاتنانی ئابوریی و له سیستمی به‌ڕێوه بردنی ده‌وڵه‌ت به شێوازی به‌رنامه‌دبۆ دارێژراو و به‌رنامه ستراتیژییه‌كان ،ئه‌و كه‌مو كورتییانه‌ش هه‌موی ده‌ره‌نجامی نه‌بونی گیانی كاركردنی هاوبه‌شه له‌گه‌ڵ خاوه‌ن پسپۆریی و شاره‌زاییه‌كان و گره‌و كردنه له‌سه‌ر لۆجیكی بیركردنه‌وه‌ی جیاواز.
بۆ نمونه ده‌بینین له‌م ساڵانه‌دا كه‌رتی دارایی له عێراق له زۆربه‌ی بواردا سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێناوه ، بۆیه شتێكی قورس نییه ئه‌گه‌ر سود له‌و سه‌ر كه‌وتنانه وه‌ربگرین كه شاره‌زایی و پسپۆڕیی نیشتمانیی گه‌شه‌كردوئه‌م كه‌رته‌به‌ڕێوه ده‌بات، سه‌رباری كۆسپه‌كان و هه‌نگاوه له‌سه‌رخۆكان كه له ئاستی پێویستی كه‌رتی بانكیی تایبه‌تدیشدا نین و سه‌رباری دیارده‌كانی گه‌نده‌ڵیی كه هیچ كام له كه‌رته‌كانی ده‌وڵه‌ت له كۆلچیان نه‌بوه‌ته‌وه.
خوشك و برایانی ئاماده بو. .
له روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی كێشه ئابورییه‌كانی عێراق و دوای ئه‌م چه‌ند ساڵه‌ی روخاندنی رژێمی تۆتیالیتاریی دیكتاتۆریی ،بێ هوده‌یه ئه‌گه‌ر هه‌ر شكست و كێشه‌كان بخه‌ینه ئه‌ستۆی رژێمی دیكتاتۆریی له‌ناوچو. سه‌رباری ئه‌وه‌ی ئابوریی و دارایی و سیستم و په‌یكه‌ری دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت و ئه‌وانیتریشی وێرانكرد ، به‌ڵام دوای ئه‌م هه‌مو ساڵه درێژه‌دان به‌و بیانوه نیشانه‌ی شكست و بێده‌سه‌ڵاتییه له ئاست هه‌نگاونان بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان ئه‌گه‌ر به گیانی لێپرسراوێتییه‌وه په‌رۆشیه‌وه كاربكه‌ین ده‌بێت واز له‌و بیانوانه بهێنین.
ئێستا بیانویه‌كی تر له ئارادایه ئه‌ویش بیانوی ئه‌منیی و هه‌ڕه‌شه‌ی تێرۆره ئه‌مه‌شیان هه‌ر نیشانه‌ی شكست و بێتواناییه‌كی رون و ئاشكرایه له‌چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان.
ئه‌وه‌ی بیه‌وێت كاربكات بیانوه‌كان ته‌نیا بۆ دیاریكردنی ته‌نیا هۆكار و بیانوه‌كان دیاری ده‌كات و كار ده‌كات بۆ تێپه‌ڕاندنیان چونكه به‌رده‌وامبون به بیانو هێنانه‌وه و داو بێداد ده‌ربڕین نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه كلیلی چاره‌سه‌ر به‌ده‌سته‌وه نییه.
دیاره كلیلی چاره‌سه‌ر بیركردنه‌وه‌ی پراكتیكیی ره‌سه‌ن و هه‌ستكردن به لێپرسراوێتییه ئه‌و قه‌یرانه ده‌كاته ده‌رفه‌تێك بۆ دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ر و كاركردن بۆ بنیاتنانی ئابورییه‌كی ئازاد و گه‌شه‌كردو و هه‌ر پشت نابه‌ستێت به نه‌وت ،به‌ڵكو داهاته‌كانی نه‌وت ده‌خاته په‌راوێزه‌وه و پشت ده‌به‌ستێت به سه‌رچاوه‌ی تری دارایی به‌هێزتر ئه‌وه‌ش كاتێك وه‌دی دێت كه نیازه‌كان پاك ده‌بنه‌وه و ده‌سه‌ڵاته‌كان ده‌درێنه ده‌ست ئه‌قڵ و حیكمه‌ت و پسپۆڕیی.
لێره‌دا پێویسته لێپرسراوان ئامانجی سه‌ره‌كییان بنیاتنانی ده‌وڵه‌تێكی هاوچه‌رخ بێت،گرنگرترین پایه‌كانی ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌ش زامنكردنی رێزگرتنی ئازادیه‌كانی هه‌مو پێكهاته‌كانی گه‌ل و چه‌سپاندنی ئاسایش و ئۆقره‌یی سه‌روه‌ریی حوكمی قانونه كه مامه‌ڵه‌ی هه‌موان به یه‌كسانیی ده‌كات ، هاوكات ئه‌وپه‌ڕی توانا بخه‌نه كار بۆ دامه‌زراندنی ژێرخانێكی ئابوریی و پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاریی كه راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندییان به ژیانی رۆژانه‌ی خه‌ڵكه‌وه‌یه به تایبه‌تیی له كه‌رته‌كانی خوێندن و ته‌ندروستیی سه‌رباری دابینكردنی شوێنی نیشته‌جێبونی گونجاو و كاره‌با و ئاوی پاكژی خواردنه‌وه و هی تریش كه ئه‌وانه مه‌رجی سه‌ره‌كیین بۆ خۆشگوزه‌رانیی كۆمه‌ڵ به ئامانجی گه‌شه‌پێدانی له روی ئابوریی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه.
بۆیه وای ده‌بینین پێویسته ده‌وڵه‌ت بایه‌خی پێویست بدات به توێژینه‌وه و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان به مه‌به‌ستی به‌ره‌وپێش بردنی په‌ره‌پێدان و بوژاندنه‌وه‌ی باری ئابوریی و به‌كارهیچنانی داهاته داراییه‌كان به تایبه‌ت ئه‌وه‌ی كه راسته‌وخۆ په‌یوه‌ستن به ناوه‌ند و هه‌رێم و پارێزگاكانی تر. . له‌ومیانه‌دا ئاماژده‌كه‌ین بۆ بۆ چه‌ند خاڵێك كه وای ده‌بینین فاكته‌ری باشكردنی بارودۆخی دارایی و ئابوریین:
یه‌كه‌م –كاركردن بۆ دانانی قانونی نوێ كه له‌گه‌ڵ قۆناغی ئێستای وڵاتدا بگونجێت ،له‌هه‌مان كاتدا چه‌ندین قانونی رۆتین هه‌ڵبوه‌شێنرێنه‌وه كه كۆسپ دروست ده‌كه‌ن له‌به‌رده‌م جموجۆڵی وه‌به‌رهێنان و بیناتنان ئه‌وه‌ش به ئامانجی په‌له‌كردنه‌له بوژاندنه‌وه‌ی باری ئابوریی.
دوه‌م-ده‌وڵه‌ت سیاسه‌تێكی كورت خایه‌ن و مه‌ودا ناوه‌نجی به هاریكاریی دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت و كه‌سانی شاره‌زا و پسپۆڕ و راویچژكاران دابرێژێت .
سێ یه‌م په‌له‌كردن له په‌سه‌ند كردنی قانونی نه‌وت و گاز، دوای توێژینه‌وه‌یه‌كی سه‌رتاسه‌ریی كه سود وه‌ربگیرێت له بۆچونی پسپۆڕ و راوێژكاران كه تێڕوانینێكی ستراتیژیی و رون پێشكه‌ش بكه‌ن پاراستنی سامانی نه‌وت زامن بكرێت ئه‌ویش له‌رێی سود وه‌رگرتن له داهاتی نه‌وت به‌جۆریچك كه مافی نه‌وه‌ی ئێستا و نه‌یوه‌كانی داهاتوی گه‌ل ده‌سته‌به‌ر بكرێت.
چواره‌م-رێككه‌وتنَێكی هه‌مه لایه‌نه و سه‌رتاسه‌ریی له نێوان ناوه‌ند هه‌رێم و پارێزگاكانی تردا بێته ئاراوه سه‌باره‌ت به سیاسه‌تی دارایی و ئابوریی و په‌ترۆڵیی به‌و جۆره‌ی له ده‌ستوردا بڕیاری له‌سه‌ر دراوه و پره‌نسیبی عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵایه‌تیی ده‌سته‌به‌ر بكات داهاتی دارایی له نێوان هه‌مواندا به یه‌كسانیی دابه‌ش بكرێت ئه‌وه‌ش ساڵانه له بودجه‌ی ده‌وڵه‌تدابچه‌سپێنرێت .
پێنجه‌م –ده‌ست بكرێت به توێژینه‌وه‌ی جدیی سه‌باره‌ت به مه‌ترسییه چاوه‌ڕوانكراو ه‌كانی به‌رده‌م سه‌رچاوه‌كانی ئاو و باری كشتوكاڵ له عێراق به ئامانجی بوژاندنه‌وه‌ی ئه‌م كه‌رته گرنگه و په‌ره‌پێدانی به‌رهه‌می كشتوكاڵ به جۆرێك كه له‌گه‌لیدا ئاسایش خۆراك زامن بكه‌ین و پێویستیی وڵات له هاورده كردن له ولاچتانی تره‌وه كه‌م بكرێته‌وه.
شه‌شه‌م-توێژینه‌وه ی باری داهاتی دارایی به شێوه‌یه‌كی چڕ و پڕ و واقیعیی و شێوازی خه‌رجكردنی له لایه‌ن ده‌وڵه‌ت و دامه‌زراوه‌ی جێبه‌جێكردنه‌وه و راگه‌یاندنی بڕگه‌كانی بودجه به پێی پلانێكی دیراسه كراو و دابه‌شكردنی خه‌رجییه‌كان و به‌شه‌كانی خه‌رج كردنیان .
حه‌وته‌م-چاككردنی باری ئه‌منیی و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی خزمه‌تگوزاریی و گوزه‌رانی هاوڵاتیی.
هه‌شته‌م – رێگه نه‌درێت لێپرسراوان دارایی گشتیی و موڵكی گشتیی ده‌وڵه‌ت به‌ئاره‌زویان به‌كار بهێنن .
نۆیه‌م- توانا و پیشه‌یی بكرێته مه‌رجێكی سه‌ره‌كیی بۆ دانانی لێپرسراوان و پۆسته گرنگه‌كان له به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ت به هاوسه‌نگیی له‌گه‌ڵ به‌گژاچونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵیی و چاره‌سه‌ركردنی ریشه‌كانی و كاری جدیی بۆ قه‌ڵاچۆكردنی هه‌مو جۆره‌كانی گه‌نده‌ڵیی دارایی كارگیچڕیی و كلتوریی له‌هه‌ر جێگه‌یه‌ك بێت.
ده‌یه‌م- په‌ره‌پێدانی داهاته داراییه ناوخۆییه‌كان ،له‌رێی دانانی توێژینه‌وه‌ی چڕو پڕ و واقیعیی بۆ باج وه‌رگرتن له هاوڵاتییان و كۆمپانیا دناوخۆیی و بیانییه‌كان و وه‌به‌رهێنه‌ره‌كانیش.
یانزده‌یه‌م –بوژاندنه‌وه‌ی كه‌رتی بانكیی عێراق و كاراكردنی رۆڵی بانكه‌كان له پاڵپشتی كردنی په‌ره‌پێدانی ئابوریی.
ئه‌و تێڕوانین و بیرۆكانه‌ی پێشكه‌شكران پێویستیان به به به‌رنامه‌یه‌كی كاری حكومیی راسته‌قینه‌یه كه لێپرسراوان جێبه‌جێی بكه‌ن ،ئه‌گه‌ر رێوشوێنه به‌په‌له‌كان له‌م باره‌یه‌وه جێبه‌جێ نه‌كرێت ،ئه‌وا هه‌مو ئه‌م راسپاردانه ده‌بنه ته‌نیا چه‌ند راپۆرتێك كه به شاراوه‌یی كه‌مو كورتییه‌كان له ریتمی ئیداریی و جێبه‌جێكردنی ده‌وڵه‌ت ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن بێ ئه‌وه‌ی جێبه‌جێ بكرێن و سودیان لێ وه‌ربگیرێت له پرۆسه‌ی په‌ره‌پێدانی راسته‌قینه .
له كۆتاییدا هیوادارین ئه‌نجامی ئه‌م كۆششه ببێته پردێكی زیندو له هێنانه كایه‌ی نه‌ریتی كارێكی نوێ له نێوان بیردۆز و توێژینه‌وه‌ی فیكریی و پێداویستییه‌كانی ژیانمان و بنیاتنانمان بۆ ده‌وڵه‌تێكی دیموكراسیی ئازاد كه له سیستمه ئابوریی و سیاسیی و كلتورییه‌كه‌یدا بچه‌سپێت.
